Pożegnanie Dąbrowszczaków w Sant Pere de Torelló
21 września 1938 roku prezydent II Republiki Hiszpańskiej Juan Negrín zadeklarował na Zgromadzeniu Ogólnym Ligi Narodów natychmiastowe wycofanie wszystkich międzynarodowych ochotników z Hiszpanii. Dąbrowszczacy, na skutek tej decyzji, 24 września zostają wycofani z frontu nad rzeką Ebro do katalońskiej miejscowości Pradell – tam zostają poinformowani o demobilizacji Brygad Międzynarodowych. 28 września odbywa się uroczysta defilada interbrygadzistów na ulicach Barcelony. Następnie Dąbrowszczacy zostają skierowani do małego miasteczka katalońskiego Sant Pere de Torelló (funkcjonującego wówczas pod nazwą Bellserrat) u podnóża Pirenejów, gdzie ulokowano Obóz nr 6 Centrum Demobilizacyjnego
Brygad Międzynarodowych.
W związku z pozbawieniem Dąbrowszczaków obywatelstwa Polskiego ochotnicy oczekiwali w obozie na możliwość przyjęcia ich przez inne państwa. W międzyczasie organizowali życie codzienne wokół obowiązków związanych z pomocą miejscowej ludności, pracą polityczną, kulturalną itp.
15 grudnia 1938 Dąbrowszczacy postanowili zorganizować w miasteczku Wielki Festiwal Narodowości XIII Brygady Międzynarodowej im. J. Dąbrowskiego. W skład Brygady wchodzili ochotnicy narodowości polskiej, żydowskiej, węgierskiej, ukraińskiej, białoruskiej, litewskiej i łotewskiej.
Na tę okazję zaprosili republikańskich oficjeli, chcąc nadać wydarzeniu uroczysty charakter. Zaproszenia otrzymali m.in. Dolores Ibarruri – La Pasionaria z Komunistycznej Partii Hiszpanii, podpułkownik Armii Republikańskiej Valentín González – El Gallo oraz dowódca Brygad Międzynarodowych Andre Marty [również zaproszony komisarz polityczny brygad Luigi Longo – Gallo ostatecznie nie przybył].
Po prawej program Festynu przewidujący m.in. odczytanie uroczystego ukazu dotyczącego solidarności międzynarodowej; uroczysta prezentacja proporców przez żołnierzy reprezentujących poszczególne narodowości; Przemówienie Pasionarii i pozostałych gości; złożenie przysięgi przez Dąbrowszczaków na wierność Republice.
PRZYSIĘGA DĄBROWSZCZAKÓW
My, dąbrowszczacy, ochotnicy wolności, żołnierze niezwyciężonej armii narodu hiszpańskiego, obrońcy wolności Hiszpanów i wszystkich narodów świata; my, synowie ludu Polski, śmiertelni wrogowie faszyzmu, barbarzyństwa, ucisku narodowego – ślubujemy tu, na drogiej nam ziemi hiszpańskiej, na której pozostawiamy mogiły naszych współtowarzyszy boju; ślubujemy na krew i rany poniesione w walce z faszyzmem, na swoje rewolucyjne i antyfaszystowskie sumienie, na sztandar Madrytu i wszystkie nasze bojowe sztandary, na medal „Za Męstwo” otrzymany z rąk Rządu Republiki, że do ostatniego tchu wierni ideałom, za które przyszliśmy walczyć tu, w Hiszpanii, będziemy kontynuować swą walkę wszędzie, gdziekolwiek się znajdziemy.
Ślubujemy wierność rządowi Republiki i dowództwu armii republikańskiej i jeszcze raz uroczyście oświadczamy, że wrócimy do szeregów armii republikańskiej w każdej chwili i z każdego kraju, gdzie będziemy, jeżeli tylko zajdzie tego potrzeba i Republika wyrazi życzenie naszego powrotu.
Wrócimy wtedy w większej niż dotychczas liczbie, pociągniemy za sobą nowe tysiące towarzyszy, by wraz z nimi, znowu uzbrojeni, iść do ataku i razem z ludem hiszpańskim zmieść z powierzchni hiszpańskiej ziemi faszystowskie okopy.
A jeśli nie przyjdzie nam więcej wrócić do Was, Hiszpanie, to zachowamy w naszych sercach i w sercach naszego pokolenia wieczną przyjaźń i wieczną pamięć o Waszym wielkim przywiązaniu do wolności i Waszej walce o wolność.
Dąbrowszczacy podczas składania przysięgi na wierność Republice Hiszpańskiej. Prezentują proporce poświęcone każdej grupie narodowościowej wchodzącej w skład XIII Brygady Międzynarodowej im. Jarosława Dąbrowskiego. Wydarzenie miało miejsce na placu kościelnym w Sant Pere de Torelló. Po prawej to samo miejsce współcześnie.
Fragmenty przemówienia La Pasionarii do Dąbrowszczaków
I wtedy przyszliście też Wy, dąbrowszczacy z Polski, ochotnicy z Węgier. Litwy, Łotwy i innych krajów. Staliście się bohaterami dzielnego Madrytu, bohaterami Jaramy i Aragonii, przyczyniliście się do stworzenia silnej Armii Ludowej, do stworzenia organizacji armii, która poprowadzi nas do zwycięstwa.
Wzruszyły mnie listy, które niedawno czytałam, od matek, żon, sióstr i narzeczonych Waszych poległych towarzyszy. Był wśród nich list od matki dąbrowszczaka poległego w Hiszpanii, od matki, która jest dumna z tego, że syn jej oddał życie za Hiszpanię. „Mój syn – pisała – oddał swoje życie w obronie ludu hiszpańskiego i równocześnie polskiego”.
Wracacie do swych krajów, niektórzy na emigrację, lecz pamiętajcie, że tu zawsze macie swoją drugą ojczyznę.
Naród hiszpański nie zapomni was nigdy i w każdym domu hiszpańskim zawsze znajdziecie miejsce przy stole i kącik w każdym sercu. Nie żegnam Was pozdrowieniem trwałej rozłąki „adios”, lecz radosnym okrzykiem: „Wróćcie! Wróćcie! Wróćcie!”
La Pasionaria przemawia do Dabrowszczaków w trakcie festynu. Za nią od lewej: Valentín González i Eugeniusz Szyr.
La Pasionaria przemawia do Dąbrowszczaków. Obok niej Valentín González i Eugeniusz Szyr. Na ścianie banery w języku hiszpańskim i polskim z wymienionymi narodowościami XIII Brygady Międzynarodowej oraz baner w jidysz. Po prawej to samo miejsce współcześnie.
Dzieci z miasteczka obserwujące wydarzenie.
Przemawia Egeniusz Szyr, komisarz polityczny obozu demobilizacyjnego.
Z relacji Mieczysława Szleyena w „Ochotniku Wolności”
Wieczorem wspólna kolacja z delegacjami i Campesino. Podczas kolacji wręcza Edward delegatom UGT i CNT z Tarragony odznakę honorową Dąbrowszczaków. Przypominamy sobie te czasy, jak syndykaty tarragońskie zawsze wspomagały nasz batalion Mickiewicza i niejednokrotnie całą brygadę, czy to pomagając nam zakupywać bieliznę, czy to obuwie. Pamiętamy jak ugetowcy i ceenetyści tarragońscy przyjeżdżali do nas na front, aby manifestować solidarność całego kraju z wojskiem […]. Dziękuje za otrzymana odznakę w imieniu UGT tow. Jesus Asencio. Przypomina czasy naszej współpracy w okresie walk. Po nim przemawia w imieniu CNT tow. Juan Arnau Plana […].
Wstaje komisarz obozu Szyr: „Dopiero tu w Hiszpanii, podczas naszych bojów poznaliśmy życie polityczne Hiszpanii, jej potężne organizacje robotnicze. Teraz kiedy po dwóch latach bojów, po dwóch latach ścisłego kontaktu z ludem Hiszpańskim i jego partiami organizacjami poznaliśmy bliżej jego życie, możemy z całą świadomością i dumą zaintonować hymn Konfederacji [CNT], hymn naszych towarzyszy anarchistycznych: Hijos del pueblo”.
Na sali rozległy się dźwięki pięknej, bojowej melodii anarchistycznego hymnu.
Skończył się dzień pełen wzruszeń, pełen nauk.
Grudzień, 1938
Dąbrowszczacy i mieszkańcy miasteczka podczas wiecu na Placu Kościelnym. Na balkonach widnieje flaga Katalonii oraz transparent nawiązujący do kompanii im. A. Mickiewicza. Po prawej to samo miejsce współcześnie.